Arbeidsrettens historie

Arbeidsretten ble opprettet ved Norges første lov om arbeidstvister av 6. august 1915. Arbeidsretten startet sin virksomhet 1. januar 1916, samtidig som loven trådte i kraft. Arbeidsretten har hele riket som rettskrets og er øverste domstol på sitt saksfelt.

Før arbeidstvistlova av 1915

Før arbeidstvistlova av 1915 var det dei vanlege domstolane som hadde domsmakt i alle rettstvistar om tariffavtalar, men tarifftvistar blei sjeldan førte inn for domstolane. Anten valde tariffpartane å late trugsmålet om arbeidskamp sveve over den som hadde brote tariffavtalen, eller så blei tvisten ført inn for ein valdgiftsrett.

Det var arbeidstakarorganisasjonane som først tok opp spørsmålet om mekling og valdgift i arbeidskonfliktar i 1880- og 1890-åra. I 1902 blei spørsmålet for første gong teke opp av regjeringa. Dette blei utgangspunktet for ein lang lovgjevingsprosess som resulterte i arbeidstvistlova av 1915.

Arbeidstvistlova av 1915

Lova tredde i kraft 1. januar 1916, og samstundes kom Arbeidsretten i funksjon. Arbeidstvistlova fastsette reglar om ein særdomstol for handsaming av rettstvistar, dvs. tvistar om eksistensen og gyldigheita til tariffavtalar og korleis avtalen skal forståast. Bakgrunnen for at det blei oppretta ein særdomstol for desse tvistane, var for det første at tvistane skulle handsamast raskt, og for det andre at dei skulle handsamast av ein domstol som hadde kjennskap til dette samfunnsområdet.

Arbeidstvistlovene av 1927 og 2012

Lov av 1915 blei avløyst av ei ny lov om arbeidstvister 5. mai 1927 nr. 1, som igjen blei avløyst av den gjeldande lova, lov om arbeidstvister 27. januar 2012 nr. 9 (arbeidstvistlova). Dei seinare lovene førte i store trekk vidare dei materielle reglane frå 1915-lova. Lova av 2012 fekk ein annan struktur, språket blei modernisert, og den nye lova legg til rette for elektronisk kommunikasjon.

Retten og saksfeltet

Saksfeltet til Arbeidsretten er positivt avgrensa. Det femner om alle tvistar som gjeld sjølve tariffavtalane. Det vil seie tvistar om eksistensen og gyldigheita til tariffavtalar og korleis dei skal forståast og brukast, i tillegg til tvistar om brot på tariffavtalar, inkludert arbeidskamp og fredsplikt, og tvistar om erstatningsansvar for tariffbrot.

Saksfeltet har alltid femna om heile den private sektoren, medan det i offentleg sektor opphavleg berre gjaldt visse kategoriar arbeidstakarar i stat og kommune. I 1957 blei verkeområdet til lova utvida til å omfatte alle arbeidstakarar i kommunal teneste. Den siste store utvidinga kom i 1958, då tenestetvistlova formelt etablerte eit tariffavtalesystem for statstenestemenn og undervisningspersonale i den offentlege skulen. Etter dette femner Arbeidsretten sitt saksfelt både privat og offentleg sektor utan unntak.

Det har skjedd nokre små tematiske endringar. I 1966 blei brot på lovreglane om fredsplikt lagde inn under saksfeltet til domstolen. Tilsvarande endringar blei gjorde på tenestetvistlova sitt felt i 1969. Samstundes blei tvistar om korleis føresegnene i tenestetvistlova skal forståast lagde til Arbeidsretten. Tvistar om generell forståing av reglane i arbeidstvistlova kjem derimot ikkje inn under retten sitt saksfelt.

Den største endringa hende i perioden frå 1977 til 1981, då saker om stillingsvern (oppseiing og avskil) etter arbeidsmiljølova av 1977 og tenestemannslova av 1977 blei lagde inn under saksområdet til Arbeidsretten som ankedomstol. I 1981 blei sakene førte attende til dei vanlege domstolane.

Arbeidsretten og lokale arbeidsrettar

Frå 1937 og fram til arbeidstvistlova av 2012 inneheldt arbeidstvistlova reglar om lokale arbeidsrettar. I tvistar om tariffavtalar med einskildbedrifter eller regionalt avgrensa arbeidsgjevarforeiningar blei saka lagd til by- eller heradsretten, no tingretten, i første instans, med Arbeidsretten som ankeinstans. I slike saker fungerte tingrettane som lokale arbeidsrettar, og dei handsama saka etter reglane i arbeidstvistlova. Denne ordninga gjaldt berre etter arbeidstvistlova. Tenestetvistlova har ikkje hatt tilsvarande reglar.

Samansetjing

Faste dommarar

Frå starten av hadde Arbeidsretten éin rettskunnig leiar (fagdommar). Sakene blei handsama av Arbeidsretten sett med leiaren og fire andre medlemmar som var oppnemnde etter innstilling frå organisasjonane i arbeidslivet. Reglane om retten si samansetjing blei endra ved arbeidstvistlova av 1927. Etter dei nye reglane skulle retten setjast med sju dommarar, tre fagdommarar og fire dommarar oppnemnde etter innstilling frå organisasjonane i arbeidslivet.

Innstillingsretten er regulert i § 39 i den gjeldande lova. Arbeidsgjevarforeiningar med minst 100 arbeidsgjevarar som til saman sysselset minst 10 000 arbeidstakarar og fagforeiningar med minst 10 000 medlemmar, har innstillingsrett. Foreiningar som oppfyller desse krava, kan føreslå minst to dommarar med varadommarar til Arbeidsretten. Dommarar som blir oppnemnde etter framlegg frå foreiningane, er dommarar på lik linje med andre dommarar i Arbeidsretten. Dette betyr mellom anna at det er eit krav at dei ikkje kan vere styremedlemmar eller tilsette i ei arbeidsgjevar- eller fagforeining, jf. arbeidstvistlova § 36 første ledd.

Frå starten i 1916 og fram til 31. august 1954 var stillinga som leiar av Arbeidsretten organisert som ei bistilling. Frå 1. september 1954 blei stillinga gjord om til ei hovudstilling i samband med at den dåverande leiaren, Emil Stang, gjekk av som høgsterettsjustitiarius. Stillinga har sidan vore ei hovudstilling, men var fylt som bistilling i dei periodane då Kristen Andersen var leiar. I 1962 blei det for første gong oppnemnt ein nestleiar. Nestleiarstillinga blei ei heiltidsstilling frå 1996. Den tredje fagdommaren var ei bistilling fram til 1. mars 2007. Praksis var at ein lagdommar var oppnemnd i denne stillinga, og såleis hadde hovudstillinga si i lagmannsretten og dommarstillinga i Arbeidsretten som bistilling. Den tredje fagdommaren blei òg ei heiltidsstilling frå 1. mars 2007, og ved arbeidstvistlova av 2012 blei stillinga fast. Retten har etter dette tre faste fagdommarar, jf. arbeidstvistlova § 37.

Alle dommarane, inkludert fagdommarane, blei opphavleg oppnemnde på åremål for tre år om gongen. Leiaren og nestleiaren blei embetsmenn då arbeidstvistlova § 10 (no § 37 andre ledd) blei endra ved lov 28. juni 2002 nr. 58. Den tredje fagdommaren blei òg embetsmann etter at stillinga blei ei heiltidsstilling. Varadommarane for dei tre faste dommarane og dommarane som blir oppnemnde etter innstilling frå organisasjonane i arbeidslivet, blir framleis oppnemnde på åremål for tre år om gongen, jf. § 37 andre ledd. Lov 17. juni 2005 nr. 60 endra titlane formann og nestformann til leiar og nestleiar.

Leiaren, nestleiaren, den tredje fagdommaren og dei fire andre dommarane som blir oppnemnde etter innstilling frå organisasjonane i arbeidslivet, er dei faste dommarane i Arbeidsretten. I regelen blir Arbeidsretten i einskildsaker sett med to av dei faste fagdommarane, medan ein varadommar blir tilkalla som tredje fagdommar, jf. arbeidstvistlova § 38 første ledd.

Samansetjinga til retten er den same etter tenestetvistlova. Dei fire faste medlemmane som er oppnemnde etter innstilling, er oppnemnde særskilt for saker etter denne lova etter innstilling frå staten og hovudorganisasjonane for tenestemenn, jf. tenestetvistlova § 25 andre ledd. Sjå òg nærare under omtalen av tenestetvistlova.

Varadommarar

Det blir òg oppnemnt varadommarar i tillegg til dei faste dommarane i Arbeidsretten. Varaer for leiaren, nestleiaren og den tredje fagdommaren blir særskilt oppnemnde. Det skal oppnemnast minst to varadommarar for kvar av dei sju dommarane. Frå 1. september 1951 blei det for første gong oppnemnt meir enn to varadommarar for dei fire dommarane som er oppnemnde etter innstilling. Denne praksisen har ein følgt seinare, og etter kvart har talet auka.

Reglane om varadommarar er særleg viktige på grunn av føresegna i arbeidstvistlova § 38 første ledd: “Varadommer som er oppnevnt etter innstilling fra en forening hvis innstilling ikke er fulgt ved oppnevningen av de faste dommerne, skal i saker som gjelder denne foreningen eller dens medlemmer likevel tilkalles i stedet for den dommer vedkommende er varadommere for.” Dette er viktig i saker der andre enn organisasjonane som har gjeve innstilling til dei faste dommarane, er part. I slike saker blir som regel dei faste dommarane erstatta med dommarar som er innstilte av organisasjonane som er partar i saka.

Fram til 1980 var alle dei faste dommarane og varadommarane som blei oppnemnde etter innstilling frå organisasjonar på arbeidstakarsida, oppnemnde etter innstilling frå LO. Den første varadommaren som blei oppnemnd etter innstilling frå ein annan organisasjon kom i 1980, og var frå YS. I dag er fleire arbeidstakarorganisasjonar representerte. Fram til 1990 var alle dei faste dommarane og varadommarane som blei oppnemnde etter innstilling frå organisasjonar på arbeidsgjevarsida, oppnemnde etter innstilling frå N.A.F. (no NHO). I 1990 blei det oppnemnt fire varadommarar etter innstilling frå KS. I dag er fleire arbeidsgjevarorganisasjonar representerte.

Oppnemningar etter tenestetvistelova har følgt ein annan praksis. Fram til 1984 blei innstillingar gjevne av hovudorganisasjonane i fellesskap, og det blei oppnemnt faste dommarar frå to av dei. Denne praksisen blei endra i 1984, slik at dei faste dommarane blei oppnemnde etter innstilling frå Statstjenestemannskartellet, med varadommarar etter innstilling frå kartellet, Akademikernes Fellesorganisasjon (AF) og YS. I dag er dei fire faste dommarane som er oppnemnde for saker etter denne lova, oppnemnde etter innstilling frå staten og hovudorganisasjonane for tenestemenn. Det blir oppnemnt varadommarar òg for dei.

Kvinner i Arbeidsretten

Dei første kvinnelege dommarane i Arbeidsretten blei oppnemnde frå 1. september 1975 etter tenestetvistlova. Dei var Reidun Skogvang (etter innstilling frå staten) og Rigmor Førland (frå tenestemannsorganisasjonane). Reidun Skogvang var tidlegare varadommar frå 15. november 1974. Ho var den første kvinna som blei dommar eller varadommar. Frå 1. september 1975 blei det òg oppnemnt ei kvinne som varamedlem etter arbeidstvistlova, Ingeborg Bakken (LO).

Dei første kvinnelege varadommarane frå arbeidsgjevarsida etter arbeidstvistlova blei oppnemnde frå 1. september 1981. Den første kvinna som blei fast fagdommar var Åse Berg, som blei oppnemnd frå 1. september 1990. Samstundes blei Eva Nygaard Ottesen oppnemnd som nestleiar. Frå dei seinare åra kan vi nemne at Hanne Inger Bjurstrøm var nestleiar frå 2000 til 2003.

Elin Nykaas var konstituert som leiar frå desember 2006 til april 2007 og blei såleis Arbeidsretten sin første kvinnelege leiar.

Tidlegare leiarar

Tidlegare nestleiarar

Tidlegare tredje juridiske dommarar

100-års jubileum for Arbeidsretten

100-års jubileum for arbeidstvistlova, Arbeidsretten og Riksmeklaren blei markert i 2016 med nyskrivne bøker, seminar og artiklar.

Jakob Wahl: Paal Berg ønsket både rettsstat og velferdsstat

Les meir om historia og utviklinga til Arbeidsretten i Alsos. K., Seip. Å. A., Nygaard. P. (2016) I arbeidsfredens tjeneste, Arbeidsretten gjennom hundre år. Oslo, Pax